Obowiązki dziecka wobec rodziców

Obowiązki dziecka wobec rodziców stanowią zbiór obowiązków prawnych, uregulowanych w Kodeksie Rodzinnym i Opiekuńczym

Powinności dziecka można podzielić na dwie kategorie, posługując się kryterium związania z władzą rodzicielską. Do pierwszej grupy należeć będą obowiązki niezależne od władzy rodzicielskiej, zawarte w normach art. 87 i 91 k.r.o. Drugą kategorię stanowi obowiązek posłuszeństwa, jako że wynika z instytucji władzy rodzicielskiej. Podział ten ma znaczenie dla samego ich bytu, ponieważ uzależnienie od władzy rodzicielskiej oznacza, że wraz z jej ustaniem, ustaną również obowiązki z niej wynikające.

W ramach omawianej grupy powinności obowiązek posłuszeństwa wykazuje szereg cech specyficznych. Przede wszystkim należy podkreślić, że ze względu na ścisły związek z pieczą nad osobą dziecka obowiązek ten występuje głównie w ramach osobistej sfery wzajemnych odniesień między rodzicami a dziećmi, choć możliwe jest także pojawienie się go w sferze majątkowej. Obowiązki z art. 87 i 91 k.r.o. polegają natomiast głównie na pomocy materialnej w funkcjonowaniu rodziny, jednakże ze względu na istotne różnice konstrukcyjne nie należy ich utożsamiać z obowiązkiem alimentacyjnym.

W celu bliższego określenia charakteru obowiązków z art. 87 i 91 k.r.o. zestawiono poniżej najistotniejsze ich różnice w odniesieniu do obowiązku alimentacyjnego.

  1. Przesłankę obowiązku alimentacyjnego dziecka stanowi niedostatek po stronie rodziców. Uwarunkowanie to nie ma zastosowania do obowiązków niealimentacyjnych, ponieważ dla ich zaktualizowania wystarczy wystąpienie okoliczności określonych w przepisach je ustanawiających. Obowiązki te nie mają charakteru subsydiarnego, co oznacza, że wystąpienie potrzeby po stronie rodziców nie jest warunkiem koniecznym powstania powinności po stronie dziecka.
  2. Pewną różnicę dostrzec można ponadto co do zakresu obowiązków. Art. 135 k.r.o. delimituje zakres świadczeń alimentacyjnych poprzez dwa kryteria:

- z jednej strony poprzez usprawiedliwione potrzeby uprawnionego,

- z drugiej, przez możliwości zarobkowe i majątkowe zobowiązanego.

W związku z tym, przedmiotem zainteresowania sądu będą nie tylko rzeczywiście osiągane dochody, lecz przede wszystkim możliwości pozwanego w tym zakresie. Niepodejmowanie się, lub ograniczenie bez uzasadnionych przyczyn pracy zarobkowej nie uchyla ani nie ogranicza obowiązku świadczeń. Porównując treść art. 135 k.r.o. z treścią art. 91 § 1 k.r.o. stwierdzić można istotną różnicę: ten ostatni odnosi się wyłącznie do zarobku dziecka, co w zestawieniu z art. 135 § 1 k.r.o. oznacza węższy jego zakres. Nadto obowiązek przyczyniania się do pokrywania kosztów utrzymania rodziny nie powstanie, jeżeli dziecko dochodów nie osiągnie, chociażby miało ku temu możliwości.

Poza tym kryterium potrzeb uprawnionego nie warunkuje bytu obowiązku. Ażeby nie odrywać regulacji normatywnej od sytuacji życiowych, stwierdzić należy, iż w rzeczywistości faktyczny zakres obowiązków pozaalimentacyjnych wyznaczać będą najczęściej okoliczności konkretnego przypadku, takie jak np. wysokość zarobków dziecka, jego umiejętności, itp.

  1. Kolejna odmienność dotyczy treści obowiązków. Obowiązek alimentacyjny dzieci wobec rodziców polega, zgodnie z brzmieniem art. 128 k.r.o. na dostarczaniu środków utrzymania przez co należy rozumieć zaspokajanie normalnych, bieżących potrzeb konsumpcyjnych w pieniądzu bądź w naturze. Art. 91 § 1 k.r.o. ustanawia podobny obowiązek, aczkolwiek można spostrzec dwie różnice. Po pierwsze przepis ten mówi o „pokrywaniu kosztów”, co zdaje się bardziej kłaść nacisk na pieniężny charakter świadczeń. Jest to jednak chyba różnica pozorna, ponieważ można wyobrazić sobie zadośćuczynienie temu obowiązkowi również w naturze. Po drugie, ustawodawca nie posłużył się przy konstruowaniu tej powinności wyrażeniem „dostarczać”, charakterystycznym dla świadczeń alimentacyjnych, lecz węższym pod względem zakresu wyrażeniem „przyczyniać się”. Wiąże się to z odmienną funkcją społeczną obu obowiązków; oznacza to także, że pomoc udzielana rodzinie przez dziecko na podstawie art. 91 k.r.o. nie powinna stanowić jedynego źródła jej utrzymania, lecz stanowić tylko pewien wkład w ogół aktywów służących zaspokajaniu jej potrzeb. Jeżeli natomiast występuje całkowite utrzymanie rodziców przez ich dzieci, powinno mieć ono podstawę w art. 128 k.r.o.
  2. W literaturze zwrócono uwagę na złożony charakter obowiązku alimentacyjnego: osobowoprawny i majątkowy. Dotyczy to również obowiązków pozaalimentacyjnych, ale tylko tych, które są uwarunkowane interesem majątkowym. Poza nimi występują także obowiązki ściśle niemajątkowe, w szczególności w zakresie art. 87 k.r.o., np. odwiedzanie samotnych rodziców, czy wsparcie duchowe w razie śmierci bliskiej osoby. Stanowi to kolejną różnicę w stosunku do alimentów.
  3. Jako następny argument przemawiający za wydzieleniem grupy obowiązków pozaalimentacyjnych posłużyć może wskazanie kryterium formalnego. Poprzez odwołanie się do wykładni systemowej wykazuje się mianowicie, że przepisy zgrupowane w dziale trzecim k.r.o. składają się na całość tzw. prawa alimentacyjnego, do którego nie wchodzą inne przepisy dotyczące dostarczania środków utrzymania, a więc także np. art. 91 § 1 k.r.o.
  4. Zasadniczą odmienność stanowią ponadto konsekwencje naruszenia obowiązków, o wiele bardziej dotkliwe w przypadku alimentacji. Roszczenia alimentacyjne uzyskały na gruncie przepisów prawnych wzmożoną ochronę, którą regulują przepisy k.r.o., k.p.c., k.k., a także wielu aktów normatywnych niższego rzędu. Natomiast niewykonanie obowiązków z art. 87 i 91 k.r.o. może z reguły wywołać tylko szereg sankcji o charakterze pośrednim.
  5. Obowiązki alimentacyjne oraz obowiązki z art. 87 i 91 k.r.o. różnią się między sobą również spełnianą funkcją społeczną. U podstawy regulacji obowiązku alimentacyjnego legło przekonanie o słuszności udzielania pomocy rodzicom, którzy nie są w stanie zdobyć samodzielnie niezbędnych środków utrzymania, polegającej na zabezpieczeniu ich egzystencji . Znaczenie i uzasadnienie społeczne obowiązków pozaalimentacyjnych, jest nieco inne. W szczególności art. 91 k.r.o. zapewnia swoistą wzajemność ze strony dziecka, które korzysta ze wspólnego zamieszkiwania z rodzicami lub także pozostaje na ich utrzymaniu. Przepis ten jest uzewnętrznieniem społecznych oczekiwań, wymagających aktywnego włączenia się w sprawy finansowe i gospodarcze rodziny przez wszystkich jej członków zamieszkujących razem. Na podkreślenie zasługuje ponadto funkcja wychowawcza omawianych powinności. Praca przynosząca pożytek rodzinie odgrywa doniosłą rolę dla procesu socjalizacji dziecka poprzez rozwijanie uczuć społecznych, kształtowanie właściwej postawy i wzbudzanie szacunku dla pracy. Liczne podobieństwa, a także ustalony w literaturze pogląd, że obowiązek alimentacyjny stanowi konkretyzację norm z art. 87 i 91 k.r.o powoduje, że przeprowadzanie ścisłej linii demarkacyjnej pomiędzy obu kategoriami obowiązków byłoby nieco sztuczne. Należałoby raczej akcentować fakt ich współistnienia, wzajemnego uzupełniania oraz płynnego przechodzenia jednej kategorii w drugą. Wskazane wyżej różnice nie pozwalają jednak na utożsamianie obu wspomnianych kategorii, uzasadniając wyodrębnienie obowiązków z art. 87 i 91 k.r.o. jako pozaalimentacyjnych. Warto zwrócić uwagę na krąg osób uprawnionych z tytułu obowiązków pozaalimentacyjnych (art. 87 i 91 k.r.o.).

Jak wynika z brzmienia omawianych przepisów, podmiotami uprawnionymi są rodzice. Obok tego pojawia się parę problemów wymagających rozwiązania. Po pierwsze, zwrócono uwagę na osobisty i nieprzenoszalny charakter obowiązków i uprawnień wynikających z tych przepisów. W związku z tym pojawia się problem, czy rodzice mogą nakazać dziecku spełnianie obowiązków o tej samej treści względem innych osób. Wydaje się, że prawo takie im przysługuje w stosunku do dziecka znajdującego się pod ich władzą rodzicielską. W szczególności mogą tu wchodzić w grę sytuacje, gdy dziecko czasowo przebywa u dalszych krewnych podczas wakacji, itp. Ponieważ korzystanie z takiej pomocy znajduje swoje źródło nie w ustawie, lecz w stosunku pomiędzy rodzicami a dziećmi wynikłym z obowiązku posłuszeństwa, bardziej trafne byłoby określenie takich osób nie jako uprawnionych, lecz jako beneficjentów. W takich sytuacjach nie następuje przeniesienie obowiązków. Ponadto, na podstawie art. 121 k.r.o., zgodnie z którym „przez przysposobienie powstaje między przysposabiającym a przysposobionym taki stosunek, jak między rodzicami a dziećmi” przyjmuje się, że podmiotem uprawnionym z obowiązków pozaalimentacyjnych dzieci jest również przysposabiający. Potwierdza to teza orzeczenia SN z dn. 13.11.1958 r. , z której wynika, że przysposobiony na równi z dziećmi z małżeństwa ma obowiązki alimentacyjne i obowiązek niesienia innej pomocy rodzicom. W tym przypadku, ze względu na treść art. 121 k.r.o. przepisy art. 87 i 91 k.r.o. będą stosowane wprost, a nie przez analogię, i to bez względu na rodzaj przysposobienia.

Zamykając rozważania ogólne warto zwrócić uwagę na konsekwencje prawne, które wywołać może nieprzestrzeganie omawianych obowiązków. W przeważającym zakresie będą występowały tu sankcje o charakterze pośrednim, nie ukierunkowanym wprost na wymuszenie respektowania powinności przez dziecko. Znamiennym jest, że dotyczyć one będą tylko cięższych przypadków naruszenia obowiązków. Ponadto konsekwencje te przyjmują najbardziej intensywną postać w zakresie obowiązku posłuszeń­stwa, co związane jest m.in. z uprawnieniem rodziców do karcenia dziecka. Nie podejmując bardziej szczegółowych rozważań w tym zakresie można wskazać następujące sankcje: ograniczenie władzy rodzicielskiej (art. 109 k.r.o.), udzielenie pomocy rodzicom przez sąd opiekuńczy lub inne organy państwowe (art. 100 k.r.o.), rozwiązanie przysposobienia (art. 125 k.r.o.), ograniczenie swobody rozporządzania zarobkiem przez małoletniego (art. 21 k.c.), odwołanie darowizny (art. 898 § 1 k.c.), wydziedziczenie (art. 1008 k.c.). n .

 Źródło: RUCH PRAWNICZY, EKONOMICZNY I SOCJOLOGICZNY