Prawny przymus leczenia przewidują m.in. przepisy Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, Ustawy o przeciwdziałaniu narkomanii oraz Ustawy o ochronie zdrowia psychicznego. Stosowanie przepisów dotyczących przymusowego leczenia osób uzależnionych powinno następować z uwzględnieniem konstytucyjnych gwarancji praw i wolności obywatelskich.
Pojęcie przymusu leczenia ma charakter wielopłaszczyznowy. W grę wchodzić może interes zdrowotny zbiorowości, interes samego pacjenta, przeważający interes osoby trzeciej (np. dziecka), czy wreszcie nawet interes wymiaru sprawiedliwości1). Niejednoznaczność pojęcia narzuca potrzebę uporządkowania tego, co składa się na jego desygnat i wprowadzenia pewnej dyscypliny terminologicznej. Należy tu rozpocząć od podstawowego rozróżnienia na przymus leczenia sensu stricto (pośredni i bezpośredni) oparty na ustawie (prawny przymus leczenia), a z drugiej strony, przymus leczenia sensu largo lub raczej obowiązek poddania się leczeniu czy innym zabiegom medycznym.
Uzależnienie jest to stan psychiczny i fizyczny wynikający z interakcji między żywym organizmem a substancją chemiczną (alkohol, nikotyna, narkotyki, leki), charakteryzujący się zmianami zachowania lub innymi reakcjami, do których należy konieczność przyjmowania danej substancji w sposób ciągły lub okresowy, w celu doświadczenia jej wpływu na psychikę lub by uniknąć przykrych objawów towarzyszących brakowi substancji.
Prawny przymus leczenia w obowiązującym stanie prawnym przewidują m.in. przepisy:
- Ustawy z dnia 26 października 1982 r. o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi (Dz. U. 07.70.473 z późn. zm.);
- Ustawy z dnia 19 sierpnia 1994 r. o ochronie zdrowia psychicznego (Dz. U.9 4.111.535 z późn. zm);
- Ustawy z dnia 29 lipca 2005 r. o przeciwdziałaniu narkomanii (Dz. U. 05.179.1485 z późn. zm.).
Przymusowe leczenie w trybie Ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi
Zgodnie z treścią art. 21 ustawy o wychowaniu w trzeźwości i przeciwdziałaniu alkoholizmowi, leczenie odwykowe jest dobrowolne, przy czym ustawodawca wprowadził pewne wyjątki.
Proces dobrowolnego leczenia odwykowego osób uzależnionych od alkoholu rozpoczyna się od skierowania osoby uzależnionej na badanie przez biegłego w celu wydania opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu i wskazania rodzaju zakładu leczniczego.
Uprawnienie do wydania skierowania na przedmiotowe badanie zostało przyznane gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych właściwej według miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, której postępowanie dotyczy, na jej wniosek lub z własnej inicjatywy. Gminne komisje rozwiązywania problemów alkoholowych są powoływane przez wójtów (burmistrzów, prezydentów miast) i inicjują działania w zakresie: zwiększania dostępności pomocy terapeutycznej i rehabilitacyjnej dla osób uzależnionych od alkoholu; udzielania rodzinom, w których występują problemy alkoholowe, pomocy psychospołecznej i prawnej, a w szczególności ochrony przed przemocą w rodzinie; prowadzenia profilaktycznej działalności informacyjnej i edukacyjnej w zakresie rozwiązywania problemów alkoholowych i przeciwdziałania narkomanii, w szczególności dla dzieci i młodzieży, w tym prowadzenie pozalekcyjnych zajęć sportowych, a także działań na rzecz dożywiania dzieci uczestniczących w pozalekcyjnych programach opiekuńczo-wychowawczych i socjoterapeutycznych; wspomagania działalności instytucji, stowarzyszeń i osób fizycznych, służącej rozwiązywaniu problemów alkoholowych; wspierania zatrudnienia socjalnego poprzez organizowanie i finansowanie centrów integracji społecznej oraz podejmują czynności zmierzające do orzeczenia o zastosowaniu wobec osoby uzależnionej od alkoholu obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego. W skład gminnych komisji rozwiązywania problemów alkoholowych wchodzą osoby przeszkolone w zakresie profilaktyki i rozwiązywania problemów alkoholowych.
W sytuacji, w której dana osoba chce rozpocząć leczenie odwykowe, może złożyć wniosek do gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych o wydanie skierowania, albo wyrazić zgodę na takie badanie, w przypadku:
- rozkładu życia rodzinnego, przez który należy rozumieć utratę więzi uczuciowej, a także gospodarczej rodziny;
- demoralizacji małoletnich, czyli takie oddziaływanie na sferę psychiki, które powoduje negatywne odniesienie do wzorów postępowania i ideałów osobowych uważanych za właściwe w społeczeństwie;
- uchylania się od pracy rozumiane jako niepodejmowanie pracy bez uzasadnionej przyczyny;
systematycznego zakłócania spokoju lub porządku publicznego.
Gminna komisja rozwiązywania problemów alkoholowych podejmuje decyzję o skierowaniu na badanie przez biegłego w celu wydania opinii w przedmiocie uzależnienia od alkoholu i wskazania rodzaju zakładu leczniczego.
Należy podkreślić, że przymusowemu leczeniu poddane mogą być jedynie osoby, które nie wykazują woli dobrowolnego poddania się leczeniu odwykowemu i w związku z nadużywaniem alkoholu powodują:
- rozkład życia rodzinnego;
- demoralizują małoletnich;
- uchylają się od pracy;
- systematycznie zakłócają spokój lub porządek publiczny.
O zastosowaniu obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie lecznictwa odwykowego orzeka sąd rejonowy właściwy według miejsca zamieszkania lub pobytu osoby, której postępowanie dotyczy, w postępowaniu nieprocesowym. Sąd bada przede wszystkim, czy osoba, która ma być poddana przymusowemu leczeniu odwykowemu, faktycznie nadużywa alkoholu oraz czy nadużywanie alkoholu jest powodem opisanych wyżej negatywnych zjawisk, które muszą wystąpić, aby sąd mógł orzec o obowiązku poddania się osoby uzależnionej od alkoholu leczeniu odwykowemu. Przedmiotowe postępowanie jest wszczynane na wniosek gminnej komisji rozwiązywania problemów alkoholowych lub prokuratora. Do wniosku dołącza się zebraną dokumentację wraz z opinią biegłego, jeżeli badanie przez biegłego zostało przeprowadzone. W sytuacji, w której brak jest opinii biegłego w przedmiocie uzależnienia od alkoholu, wówczas sąd zarządza przeprowadzenie odpowiednich badań. Istnieje także możliwość zarządzenia obserwacji w zakładzie leczniczym, jeżeli na podstawie opinii biegłego sąd uzna to za niezbędne. Przedmiotowa obserwacja nie powinna trwać jednak dłużej niż dwa tygodnie. Wyjątkowo, sąd może przedłużyć termin obserwacji do sześciu tygodni.
W razie zarządzenia przez sąd badania przez biegłego lub oddania pod obserwację w zakładzie leczniczym, osoba, której postępowanie dotyczy, obowiązana jest poddać się badaniom psychologicznym i psychiatrycznym oraz zabiegom niezbędnym do wykonania podstawowych badań laboratoryjnych. Warto w tym kontekście zauważyć, że warunkiem poddania się rzeczonym badaniom jest wymóg, aby były wykonywane przez uprawnionych do tego pracowników służby zdrowia z zachowaniem wskazań wiedzy lekarskiej i nie zagrażały zdrowiu osoby badanej. Orzeczenie dotyczące obowiązku poddania się leczeniu w zakładzie odwykowym zapada po przeprowadzeniu rozprawy, która powinna odbyć się w terminie jednego miesiąca od dnia wpływu wniosku. O rozprawie sąd zawiadamia wnioskodawcę, a także wzywa osobę, której postępowanie dotyczy oraz może wezwać biegłego lub świadków, jeżeli zamierza dodatkowo przesłuchać biegłego lub okoliczności sprawy wskazują na potrzebę ustalenia stanu faktycznego w oparciu o dowód z zeznań świadków. Osoba, wobec której orzeczono obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, może na czas jego trwania otrzymać dodatkowo nadzór kuratora.
Orzeczenie w przedmiocie leczenia odwykowego generuje obowiązek stawienia się w oznaczonym dniu we wskazanym zakładzie lecznictwa odwykowego w celu poddania się leczeniu. W wypadku uchylania się od wykonania tego obowiązku ustawodawca przewidział zagrożenie zastosowania przymusu.
Należy podkreślić, że długość obowiązku poddawania się leczeniu odwykowemu jest zdeterminowana przez jego cel, przy czym trwa maksymalnie dwa lata od chwili uprawomocnienia się postanowienia. Termin przymusowego leczenia osoby uzależnionej od alkoholu może zostać skrócony przez sąd na wniosek osoby zobowiązanej, zakładu leczącego, kuratora, prokuratora lub z urzędu, po zasięgnięciu opinii zakładu, w którym osoba leczona przebywa.
Warto w tym miejscu podnieść, iż osoby umieszczone w zakładach poprawczych i schroniskach dla nieletnich, które są uzależnione od alkoholu, mają obowiązek poddania się zarządzonemu leczeniu odwykowemu. Decyzję w tym zakresie podejmuje administracja zakładu lub schroniska. W stosunku do małoletniego wymagana jest ponadto zgoda przedstawiciela ustawowego. W przypadku jej braku oraz w stosunku do osoby pełnoletniej, niezbędne jest zezwolenie sądu wykonującego orzeczenie, które jest wydawane po zasięgnięciu opinii biegłego.
W sytuacji, w której sąd, który nałożył na osobę uzależnioną od alkoholu obowiązek poddania się leczeniu odwykowemu, uzna, że na skutek takiego uzależnienia zachodzi potrzeba całkowitego ubezwłasnowolnienia tej osoby − zawiadamia o tym właściwego prokuratora. W razie orzeczenia ubezwłasnowolnienia sąd opiekuńczy, określając sposób wykonywania opieki, orzeka o umieszczeniu tej osoby w domu pomocy społecznej dla osób uzależnionych od alkoholu, chyba że zachodzi możliwość objęcia tej osoby inną stałą opieką.
Leczenie odwykowe osób uzależnionych od alkoholu prowadzą w Polsce stacjonarne i niestacjonarne zakłady lecznictwa odwykowego oraz inne zakłady opieki zdrowotnej. Ponadto osoby zobowiązane do leczenia są przyjmowane przez placówki, o których mowa powyżej, poza kolejnością, aż do wykorzystania limitu miejsc stanowiących 20% ogółu miejsc przeznaczonych do leczenia odwykowego w zakładzie lecznictwa odwykowego.
W celu kontroli legalności skierowania i przebywania osób uzależnionych w zakładach prowadzących leczenie odwykowe, sędzia ma prawo wstępu do nich o każdej porze.
